Ρομπότεν με μπότεν

Από τότε που ήλθαν οι Μπότεν,
όλα έγιναν φερμπότεν,
το ψωμί μας είν’ μπομπότεν
κι’ εμείς γίναμε ρομπότεν...
Αχ, ως μπότεν;...

Το παραπάνω πεντάστιχο το συνάντησα πρώτη φορά στο βιβλίο «Ανθολογημένα ανέκδοτα και χιούμορ» (Εκδόσεις Δημητρίου Δαρεμά, Αθήναι, 1962). Πριν από αυτό, το βιβλίο εξηγούσε:
«Οι πίκρες και τα βάσανα τής κατοχής δεν στερέψανε το χιούμορ των Ελλήνων. Και έτσι ένα πρωί οι Αθηναίοι διάβασαν γραμμένο σ’ ένα τοίχο:»...

Αμυδρά έχω την εντύπωση ότι ξανάκουσα για το ποιηματάκι από διαφορετική πηγή, κάπου στη δεκαετία τού ’90. Έτσι και αλλιώς είναι χαρακτηριστικό, το είχα απομνημονεύσει και κατά καιρούς το ανακαλούσα.
Τώρα που αναπτύχθηκε το Internet – και ότι θες και δεν θες βρίσκεις μέσα... – το αναζήτησα. Βρήκα δυο –τρεις παρόμοιες αναφορές. Ποτέ και πουθενά όμως δεν αναφέρονταν περισσότερες λεπτομέρειες. Πότε ακριβώς γράφτηκε, σε ποια συνοικία, κάποια φωτογραφία του ή πολύ περισσότερο, αν μετά την Κατοχή διεκδίκησε κάποιος την πατρότητά του. Αναρωτιέμαι σήμερα για την αυθεντικότητα τού ποιήματος.

Όπως ίσως και εσείς σκεφτήκατε, η λέξη που κυρίως το κάνει «ύποπο», είναι η λέξη «ρομπότεν». Πόσο γνωστή ήταν η έννοια τού ρομπότ και η κουλτούρα της στην Αθήνα έως τον Οκτώβρη τού ’44, οπότε η πόλη απελευθερώθηκε; Robota στα τσέχικα σημαίνει «εργάτης» και την λέξη χρησιμοποίησαν πρώτη φορά οι αδερφοί Josef και Karel Čapek το 1921 για να δηλώσουν ένα μηχανικό ανθρωποειδές στην ταινία τους «Rossum's Universal Robots». Τα επόμενα 23 χρόνια, παρότι γυρίστηκαν αρκετές ταινίες και γράφηκαν αρκετά βιβλία φαντασίας που περιελάμβαναν μηχανικούς «ανθρώπους», σπάνια χρησιμοποιούσαν για αυτούς τη λέξη ρομπότ (βλ. εδώ). Ακόμα περισσότερο αμφιβάλλω αν τα βιβλία μεταφράστηκαν στα ελληνικά έως τον Οκτώβριο τού ’44 και αν οι ταινίες παίχτηκαν ολοσδιόλου στην Ελλάδα. Η μεγάλη έκρηξη στον τομέα έγινε το 1941, όταν ο Ισαάκ Ασίμωφ διατύπωσε τους τρεις νόμους τής Ρομποτικής και άρχισε να γράφει τα ρομποτικά του διηγήματα. Στα ελληνικά όμως μεταφράστηκαν πολύ αργότερα.
Η επόμενή μου κίνηση ήταν να το ψάξω... εκτός Internet.
Σε φωτογραφικές συλλογές και εκθέσεις δεν έχω δει φωτογραφία τού συνθήματος. Βέβαια, λίγα τέτοια ντοκουμέντα υπάρχουν, εξ αιτίας τής επικινδυνότητας αυτής τής φωτογράφησης. Άλλωστε αν υπήρχε φωτογραφία τοίχου με ένα τόσο «χαρωπό» αντιγερμανικό σύνθημα, θα ήταν διάσημη.
Ρώτησα συγγενείς μου που είχαν ζήσει ως παιδιά ή έφηβοι στην κατεχόμενη Αθήνα, πότε πρωτάκουσαν τη λέξη ρομπότ. Το νωρίτερο που μπορούσαν να προσδιορίσουν ήταν η δεκαετία τού ’60. Όμως το βιβλίο που πρωτανέφερα εκδόθηκε το ’62. Ακόμα και αν η ιστορία για το ποιηματάκι είναι φτιαχτή, το βιβλίο απευθυνόταν σε αναγνώστες εξοικιωμένους με την έννοια τού ρομπότ. Πρόκειται άλλωστε για βιβλίο «λαϊκής» κατανάλωσης. Άρα η έννοια θα πρέπει να έφτασε στο αθηναϊκό κοινό τουλάχιστον μέσα στη δεκαετία τού ’50. Ή μήπως έφτασε κάπου το ’60 αλλά έκανε πάταγο και διαδόθηκε τάχιστα; Όπως και να ‘ναι, φαίνεται ότι οι συγγενείς μου θυμούνται λάθος ή αργούσαν να μάθουν τους νεωτερισμούς.
Τους ρώτησα για το συγκεκριμένο πεντάστιχο. «Ούτε καν...», μού απάντησαν.
Θα μπορούσε βέβαια κάποιος που διέμενε στην Αθήνα στην Κατοχή, να έχει επαφή με την αλλοδαπή και να είχε μάθει τη λέξη ρομπότ. Αλλά να διακινδυνεύσει τη ζωή του για να γράψει ένα σύνθημα, το οποίο θα ήταν ημιακατανόητο στον πολύ κόσμο (μάλλον: στη συντριπτική πλειοψηφία τού κόσμου), είναι πολύ απίθανο.

Το δεύτερο γεγονός που κάνει απίθανη την χρήση τού τετράστιχου ως σύνθημα είναι το μέγεθός του. Οι άνθρωποι που έγραφαν τα αντικατοχικά συνθήματα ήταν πάντα βιαστικοί. Η κυκλοφορία τη νύχτα απαγορευόταν, οι Γερμανοι έκαναν περιπολίες και υπήρχε πάντα ο φόβος να τους δει και αναγνωρίσει κάποιος προδότης. Τα συνθήματα ήταν λακωνικά: «Έξω οι Γερμανοί», «Ελευθερία»...

Το τρίτο που δεν ταιριάζει είναι η ίδια η σκωπτικότητα τού πεντάστιχου. Όταν οι Ιταλοί επιτέθηκαν στην Ελλάδα και οι Έλληνες τους απώθησαν, έγιναν γιορτές και πανηγύρια - τουλάχιστον στα αστικά κέντρα – με αποκορύφωμα, ίσως, τις θεατρικές παραστάσεις τής Βέμπο και τα διασκευασμένα πολεμικά τραγούδια. Αφότου όμως μπήκαν οι Γερμανοί και κυρίως μετά τον χειμώνα τού ’41, όπου οι άνθρωποι πέθαιναν από την πείνα και το κρύο, το γέλιο κόπηκε. Ακόμα και αν δεκτούμε ότι υπήρχε κάποιος πεινασμένος αλλά αθεράπευτα πνευματώδης στιχοπλόκος, θα αποφάσιζε να απευθυνθεί στους ημιεξοντωμένους συμπολίτες του με ένα χιουμοριστικό ποιηματάκι;

Το βιβλίο που σάς ανέφερα είναι μία πλούσια συλλογή (περίπου 460 σελίδες) από μικρά κείμενα κωμικογράφων τού παλιού καιρού, Ελλήνων (Ψαθάς, Παπαδούκας, Σταμ, Κονδυλάκης, ...) και ξένων (Τουαίην, ντε Κομπρά...), ιστορικά «ανέκδοτα», απλά ανέκδοτα, κείμενα λαϊκής σοφίας και σοφίσματα καθώς και από γελοιογραφίες (σχεδόν όλες ανυπόγραφες). Περίπου στο πνεύμα τού περιοδικού «Τραστ τού γέλιου» (πόσοι το θυμάστε;) αλλά πιο προσεγμένο. Υποθέτω ότι οι εκδότες δεν θα έλεγχαν εξωνυχιστικά την αυθεντικότητα των «ιστορικών» κειμένων που συνέλλεξαν.

Το ποιηματάκι είναι πολύ εμπνευσμένο, αλλά εγώ έχω την υποψία ότι γράφτηκε αρκετά χρόνια μετά την Κατοχή και ακόμα περισσότερο ότι δεν γράφτηκε ως σύνθημα σε τοίχο.
Οπωσδήποτε το μήνυμά του είναι υπαρκτό:
Τα «μπότεν» και τα φερμπότεν πρέπει να είναι φερμπότεν.
Οι άνθρωποι και όλα τα ζωντανά δεν πρέπει ποτέ να γίνονται ρομπότεν.
Το καλαμποκόψωμο (το μπομπότεν) εμένα μού αρέσει, αλλά είναι μέσα στα καθήκοντά μας να φροντίζουμε από το τραπέζι κανενός να μην λείπει κανένα είδος ψωμιού.
Είθε!

Αν κάτι γνωρίζετε για το πεντάστιχο, γράψτε το, παρακαλώ, στα σχόλια. Και γράψτε φυσικά ούτως ή άλλως!