Τα ευτυχισμένα δάκτυλα

Τον παλιό, καλό καιρό, τότε που η αγαπημένη υπόθεση εργασίας των Ελλήνων ήταν «αν ήμουν εγώ πρωθυπουργός, ...», εγώ ήμουν μόνο παιδί, και ψαρωμένος όσο να 'ναι λόγω ηλικίας από τον στόμφο των μεγάλων, άκουγα με φόβο ψυχής αυτά τα αποφθέγματα. Κυκλοφορούσαν τότε ευρέως διάφορα, με το άρωμα τού αγνού, λαϊκού φασισμού, όπως «ο Έλληνας μόνο από βούρδουλα καταλαβαίνει», «για όλα φταίει η Τουρκοκρατία», «μία χούντα μάς χρειάζεται», το all time classic «δεν υπάρχει κράτος» και το απίστευτα θλιβερό και αγαπησιάρικο «ξέρεις ποιος είμαι εγώ, ρε;».
Αυτό το τελευταίο νομίζω ότι εξέπνευσε ως συνήθειο, την εποχή που ο Γιώργος Κατσιφάρας ανακοίνωσε ότι «Αν δεν ήταν ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν θα μάς ήξερε ούτε ο θυρωρός τής πολυκατοικίας μας». Αν όντως ήταν ο Γ.Κ. που οδήγησε στην εξάλειψη τού number one αγαπημένου νεοελληνικού τσιτάτου, φρονώ ότι τού πρέπει ανδριάντας!
Τότε ακόμα δεν ήξερα από Φρόυντ και ψυχανάλυση για να αντιλαμβάνομαι τι περίπου συνέβαινε στο φυλλοκάρδι των ρητόρων που επικαλούνταν την χούντα και τους βούρδουλες, αλλά η ανατροφή μου - τουλάχιστον εκείνη από τα μαθήματα θεωρίας - μού υπαγόρευε να αποστρέφομαι τέτοιες ιδέες. Κάποιες φορές αποτολμούσα να μιλήσω και έφερνα αντιρρήσεις - υποθέτω κλισέ διατυπωμένες. Οι μεγάλοι, ανάλογα με το αν με έκαναν χάζι ή όχι, με αποτσίφνωναν περιμένοντας λίγο ή αμέσως. Το αποτσίφνωμα πάντως ήταν η τυποποιημένη διαδικασία.

Το ογκολιθικό επιχείρημα πάντως, που είχε γονατίσει την κρίση μου, ήταν το «Όλα τα δάκτυλά μας είναι ίσα; Έτσι δεν είμαστε και όλοι ίσοι». Σε αυτή την εμπνευσμένη μεταφορά (ή μήπως παρομοίωση;), η πρώτη πρόταση συνοδευόταν από ένα σύντομο τέντωμα των δακτύλων τής μίας παλάμης και επίδειξή τους, ενώ η δεύτερη πρόταση παρουσίαζε μικρές διαφορές από ομιλητή σε ομιλητή. Με αυτό το απόσταγμα σοφίας εγώ είχα βρει το μάστορή μου. Από τη μία πρέσβευε την ανισότητα - ανεπίτρεπτη αρχή για τον υπό επώαση ηθικό μου μικρόκοσμο, από την άλλη ήταν οδυνηρά ρεαλιστικό: τα δάκτυλά μας ΔΕΝ είναι ίσα... Πώς να το κάνουμε; Αφού υπάρχουν άνισα δάκτυλα, ίσως τελικά όντως υπάρχουν και άλλα άνισα πράγματα στον κόσμο. Να καταφύγω στο εύκολο «άλλο τα δάκτυλα, άλλο οι άνθρωποι», εκείνον το καιρό δεν έπειθε ούτε εμένα. Όπως ήταν αναμενόμενο, το σόφισμα ερχόταν κατά καιρούς στο μυαλό μου, χρειάστηκα χρόνια για να το καταρρίψω ικανοποιητικά και μερικά ακόμα για να πείσω τον εαυτό μου ότι το κατέρριψα.

Παρακολουθήστε λοιπόν, την περιπέτεια τής αφύπνισής μου:

Κάπου εκεί στην εφηβεία, που παίρνουμε κάποιες μεγάλες αποφάσεις, αποφάσισα (για μένα) ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι. [«Και αρχηγός τού Σύμπαντος είμαι εγώ», βεβαίως -βεβαίως.] Ωστόσο, ακόμα χρειαζόμουν να επιλύσω το «λογικό παράδοξο» (πλέον) των άνισων δακτύλων.
Αποφάσισα λοιπόν ότι το επιχείρημα είναι παρελκυστικό. Αυτοί που το χρησιμοποιούν, στηρίζονται σε ένα γεγονός (την σωματική ανομοιομορφία) και μεταφέρουν αυθαίρετα την αλήθεια του σε κάτι τελείως διαφορετικό, σε μία κοινωνική επιλογή: την ανισότητα στα δικαιώματα.

Η ισότητα δεν έχει να κάνει με την ομοιότητα. Μπορούμε να ορίσουμε μυριάδες κλίμακες κατάταξης στις οποίες οι άνθρωποι θα κατανέμονταν από το ένα άκρο ως το άλλο. Έξυπνοι και κουτοί, όμορφοι και άσχημοι κ.λπ., με διάφορα κριτήρια κάθε φορά. Η ισότητα αφορά τα δικαιώματα. Τα δάκτυλά μας είναι ανόμοια (όπως υπάρχουν κοντοί και ψηλοί άνθρωποι) αλλά έχουν ίσα δικαιώματα να τρέφονται ικανοποιητικά από τον οργανισμό με βάση την ανάγκη τού καθενός τους. Αν ο οργανισμός πεινάσει, όλα τα δάκτυλα μαζί θα απισχναθούν και θα μαραζώσουν. Στο κάτω -κάτω η θρησκεία μας λέει για αυτό, διά στόματος Χριστού, «Αγαπάτε αλλήλους» και ο ορθολογικός υλισμός, διά πένας Μαρξ, «Από τον καθένα ανάλογα με τις δυνατότητές του προς τον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του».
Σκεφτείτε λίγο αυτή τη φράση σε σχέση με τα δάκτυλα! Ακόμα και αν θεωρείτε παρακατιανό το μικρό σας δακτυλάκι σε σχέση με το μεσαίο, ποτέ δεν θα τού δώσετε να κουβαλήσει βάρος μεγαλύτερο από όσο θα δώσετε στο μεσαίο. Μάλιστα όταν κουβαλάτε τη σακούλα με τα ψώνια, η παλάμη σας θα προσαρμοστεί έτσι, ώστε να μοιράσει άνισα το βάρος στα δάκτυλα ανάλογα με τις δυνατότητές τους. Και η καρδιά σας θα τους στείλει αίμα και οξυγόνο σε άνισες ποσότητες ανάλογα με τις ανάγκες τους. Όποιος θέλει λοιπόν να μεταφέρει την λειτουργία των δακτύλων στο επίπεδο τής κοινωνίας, οφείλει να αντιμετωπίσει με πολύ τακτ και ευαισθησία τους «άνισους αδύναμους» και να ΜΗΝ τους θεωρεί δούλους για φόρτωση. Και βέβαια ο άρρωστος και ο αδύναμος έχουν την μεγαλύτερη ανάγκη φροντίδας.

Όμως σε περίπτωση ανάγκης ο άνθρωπος προτιμάει να θυσιάσει πρώτα το μικρό του δάκτυλο - αν έχει την επιλογή - και μετά τα μεγαλύτερα. Οι Γιακούζα όταν υποπίπτουν σε σφάλματα και επιθυμούν μετά να αποδείξουν υπακοή στο αφεντικό, κόβουν το μικρό δάκτυλο και τού το προσφέρουν. Σε περίπτωση υποτροπής συνεχίζουν με τα επόμενα. Άρα, τα δάκτυλα μπορούν να αξιολογηθούν σε μία κλίμακα χρησιμότητας. Μήπως υπάρχει ανάλογος κανόνας χρησιμότητας / ισότητας στους ανθρώπους;
Αφ εαυτού, όχι! Τα δάκτυλα είναι γενετικά προγραμματισμένα να διαφοροποιηθούν ώστε στο σύνολο να αποτελούν ένα βέλτιστο εργαλείο. Από την στιγμή που εδραιώθηκε μηχανισμός διαφοροποίησης τους, η ανάπτυξη των δακτύλων σε κάθε άνθρωπο είναι ντετερμινιστική. Όμως στους ανθρώπους, ως μέλη τής κοινωνίας, δεν υπάρχει τέτοια διαδικασία. Αν αλλαχτούν μεταξύ τους τα βρέφη τού βασιλιά και τού ζητιάνου, καθένα απ’ αυτά, όταν μεγαλώσει, θα αναλάβει τον τελικό του ρόλο σαν να μην υπήρχε καμία προεπιλογή. Και ποτέ δεν ξέρουμε από τα πριν αν κρίσιμος στην Ιστορία θα είναι ο βασιλιάς ή ο ζητιάνος.
Ακόμα περισσότερο, αν τελικά για χρησιμοθηρικούς λόγους συνδέσουμε σε τρίπτυχο τα

ανομοιότητα -> διαφορετική χρησιμότητα -> ανισότητα,

η διαφορική ανάπτυξη που στα δάκτυλα τού καθενός συμβαίνει άπαξ, στη διαδοχή των ανθρώπινων γενεών δεν βρίσκει αντίκρυσμα: από τους καλύτερους γονείς μπορεί να προκύψουν τα χειρότερα παιδιά και το αντίθετο. Αυτό ισχύει από το καθαρό επίπεδο γενετικής έως το καθαρό επίπεδο ηθικής.
Αν, ντε και καλά, μία κοινωνία θέλει να αποδώσει βαθμούς δικαιωμάτων με βάση τα χαρακτηριστικά των μελών της, τότε οφείλει να δίνει τις ίδιες ευκαιρίες σε όλα τα μέλη ώστε να αναπτύξουν τα χαρακτηριστικά τους. Αλλιώς πολύ απλά, η κοινωνία αυτή είναι αναξιοκρατική. Είναι επίσης ταξική και κάποιες τάξεις της τις βολεύει να είναι έτσι.

Ωστόσο, πράγματι οι Γιακούζα ξεκινάν να θυσιάζουν τα δάκτυλά τους από το μικρότερο. Τι συμβαίνει λοιπόν;
Προφανώς σε περιόδους κρίσης ένας άνθρωπος θυσιάζει πρώτα αυτό που κατά τεκμήριο τού είναι το λιγότερο χρήσιμο. Προφανώς σε περιόδους κρίσης (πόλεμος, επιδημία...) μία κοινωνία αφήνει να επιβιώσουν όσοι μπορέσουν. Αν η κοινωνία προχωρήσει ενεργητικά σε θυσίες, τότε σημαίνει ότι η κρίση είναι πολύ μεγάλη ή ότι η κοινωνία είναι ολοκληρωτικά αυθαίρετη - η αγριότητά της δεν μπορεί να καλυφθεί από το άλλοθι των άνισων δακτύλων.
Στις καλές ημέρες όμως μία κοινωνία δεν δικαιούται να επικαλείται την θυσία και την εγκατάλειψη ως «φυσικούς νόμους». Η επιλογή τής διαδικασίας τού Καιάδα είναι μόνο μία (ιδεολογική) επιλογή, όχι αναγκαιότητα, όχι Νόμος και όχι χρήσιμη.

Και βέβαια σε κανονικές συνθήκες, ποτέ κανένας δεν θέλει να χάσει κανένα δάκτυλο. Το υγιές για έναν άνθρωπο δεν είναι να αναλώνεται στη σκέψη ότι τα δάκτυλά του είναι άνισα και ποιο είναι το πιο άχρηστο. Το υγιές είναι να αγαπάει όλα του τα δάκτυλα και να θέλει να είναι όλα καλά.

«Τα δάχτυλά σου είναι πέντε
Τα μέτρησες δέκα φορές.
Τα δάχτυλά σου είναι πέντε...»

Διάβασα το ποίημα «Τα δεκατέσσερα παιδιά» τού Νικηφόρου Βρεττάκου, πρώτη φορά ως σχολικό ανάγνωσμα και το αναζήτησα μερικά χρόνια αργότερα. Ήξερα ότι με αυτό και μόνο κατείχα την «αίσθηση» τής απάντησης για το ευφυολόγημα των άνισων δακτύλων. Τα υπόλοιπα τα χρειαζόμουν για την εκλογίκευσή της.

Βέβαια, μπορεί κανείς να πει ότι τα παραπάνω εξετάζουν το θέμα από την πλευρά τού ανθρώπου που κοιτάει τα δάκτυλά του ή τής κοινωνίας που κοιτάει τα μέλη της. Για λόγους αντικειμενικότητας πρέπει να εξετάσουμε το θέμα και από την πλευρά των δακτύλων ή των ξεχωριστών ανθρώπων -μελών μιας κοινωνίας. Εκεί όμως νομίζω ότι τα πράγματα είναι ακόμα πιο ξεκάθαρα:
Σε κανονικές συνθήκες κανένα δάκτυλο και κανένας άνθρωπος δεν επιθυμεί να πονέσει ή να αδικηθεί, τουλάχιστον σε σχέση με τα άλλα δάκτυλα και τους ανθρώπους.
Με βάση το μέγεθός του και την ικανότητά του να βιώνει, κάθε δάκτυλο και κάθε άνθρωπος βιώνουν τον πόνο και την χαρά για τη ζωή σε πληρότητα. Όσο μπορεί ένα δάκτυλο - με βάση τις δυνατότητές του - να βιώσει τον κόσμο, θα το κάνει. Τα δάκτυλα όλων των ανθρώπων και ζώων που έζησαν στη Γη είναι ΙΣΑ σε βιωματικότητα.
Αν σε κάτι πρέπει να παροτρύνουμε τους ανθρώπους - διδασκόμενοι από τα δάκτυλά μας - είναι να βιώσουν την ζωή τους όσο μπορούν.

Λοιπόν αυτά περίπου σκεφτόμουν. Τα οποία είναι μεν πολύ ωραία, αλλά είναι πολύ... πολλά.

Απέναντι σε κάποιον που προσπαθεί να σε ταπώσει με ένα τσιτάτο τής συμφοράς, δεν έχεις ελπίδα αν αρχίσεις να αραδιάζεις επιχειρήματα. Θα σε κοιτάξει με οίκτο και ειρωνεία, η υπόλοιπη ομήγυρη θα σε δει με αμφιβολία, ο ρήτορας θα πάρει φόρα και μετά θριαμβευτικά θα σε ισοπεδώσει με ακόμα πιο ποταπές, μεγάλες αλήθειες...
Όχι σε τέτοιες περιπτώσεις χρειάζεται άλλη τακτική, κάτι εξ ίσου σύντομο, ελαφρά δημαγωγικό, ελαφρά σουρεαλιστικό...
Μού ήρθε απλά, σχεδόν απρόκλητα, χρόνια μετά, μια ήσυχη αποκάλυψη, όπως συχνά συμβαίνει με θέματα που πολύ έχουμε παιδέψει στο μυαλό μας και σχεδόν παραιτηθεί από αυτά, αλλά εκείνα μάς ανταμείβουν εκ των υστέρων. Ανακουφίστηκα: «Α, αυτό ήταν!...»

Τα δάκτυλά μας είναι άνισα, αλλά είναι όλα το ίδιο ευτυχισμένα.

Η φωτογραφία τής ανάρτησης είναι από λεπτομέρεια αγάλματος τού Αuguste Rodin .

Το ζουμί αυτής τής ανάρτησης το εμπνεύστηκα το καλοκαίρι, φιλοξενούμενος στην Ικαρία από την οικογένεια ενός καλού φίλου. Την αφιερώνω λοιπόν σε εκείνους!